Şanzıman Nedir? – Şanzıman Çalışma Prensibi ve Bakım Onarımı

93

Şanzıman otomobillerin mekanik sisteminde hayati bir bileşendir. Motor tarafından üretilen gücü tekerleklere ileterek, aracın farklı hız ve yönlerde hareket etmesini sağlar. Birçok sürücü vites değiştirme işlevini bilse de şanzımanın ne olduğunu ve oynadığı rolleri anlamak, yalnızca vites değiştirmeden çok daha fazlası olduğunu gösterecektir. Bu nedenle, blog yazımızda, şanzıman nedir sorusundan yola çıkarak şanzımanın yapısını ve aracınızın sorunsuz çalışmasını sağlamak için üstlendiği temel görevleri inceleyeceğiz; üstelik keyifli ve güvenlik yolculuklar için şanzıman bakımı ve şanzıman tamiri konularını da es geçmeden. Hazırsanız, başlayalım!

Şanzıman türlerine göre araç karşılaştırması için “Otomatik mi Manuel mi?” yazımıza da göz atabilirsiniz.

Şanzıman Nedir?

Şanzıman, bir aracın motorundan tekerleklere güç iletiminden sorumlu olan mekanik bileşenin adıdır. Motorun gücünü ve dönüş hızını ayarlayarak aracın farklı hızlarda çalışmasını sağlar. Kelime, Fransızca’daki “boite de changement de vitesse” ifadesinden gelmektedir ve “hız değiştirme kutusu” anlamına gelir. Genellikle “vites” kelimesiyle eş anlamlı kullanılsa da, şanzıman aslında sadece vites değişiminden sorumlu değildir ve motor gücünü hareket sistemine ileten daha karmaşık bir sistemdir.

Yapısal olarak şanzıman, dişliler, rulmanlar, miller ve senkromeçler gibi birçok iç parçadan oluşur ve genellikle alüminyum bir muhafaza içinde yer alır. Şanzıman türüne bağlı olarak, manuel olanlarda sürücünün vites değiştirmesi gerekirken, otomatik şanzımanlar bu işlemi kendiliğinden gerçekleştirir. ZF şanzıman gibi modern sistemler ise üst düzey araçlarda daha verimli ve pürüzsüz bir çalışma sağlayan ileri teknoloji ile donatılmıştır.

Şanzıman Ne İşe Yarar?

Şanzıman; vites çatalları, miller ve dişliler sayesinde motor gücünü tekerleklere ileterek aracın hareket durumunu kontrol eder. Başlıca işlevleri:

• Araç park halindeyken tekerleklerin hareket etmesini engeller.
• Boş viteste motorun iç mekanizmasını hareket ettirerek aracın stop etmesini önler.
• Aracın sıfırdan hareketini sağlar ve durur durumdan hareket eder duruma geçişi mümkün kılar.
• Aracın geri hareket etmesini sağlar.
• Araç hızını ayarlayarak yol koşullarına uyum sağlar.
• Yokuşlarda performansı iyileştirir ve vites değişimini sağlar.

Kısacası şanzıman, aracın motor gücünü tekerleklere ileten ve aracın çeşitli hareket durumlarını yöneten önemli bir bileşendir. Araç park halindeyken tekerleklerin hareketini engeller ve boş viteste motorun çalışmasını sürdürür, bu sayede aracın stop etmesini önler. Ayrıca, sıfırdan hareketi sağlar, aracın geri hareket etmesine olanak tanır ve hızını yol koşullarına göre ayarlar. Şanzıman, vites değişimi yaparak araçların yokuşlarda daha iyi performans göstermesini sağlar ve böylece araçların genel performansını ve kullanımını optimize eder.

Eğer şanzıman olmasaydı, motor gücü doğrudan tekerleklere aktarılır ve bu da hız ile hızlanma kontrolünü imkansız hale getirirdi. Örneğin, rölantide bile aracın hızının çok yüksek olmasına neden olurdu, çünkü hız ve tork ayarları yapılamazdı. Ayrıca, yokuşlarda performans problemleri yaşanırdı çünkü vites değişimi yapılamazdı. Bu yüzden, şanzıman araçların hızını ve performansını yol koşullarına göre ayarlayabilmek için hayati bir bileşendir.

Şanzıman Nasıl Çalışır?

Şanzıman nasıl çalışır sorusuna cevap vermek için şanzımanın bileşenlerine ve her birinin hareketi kontrol etmek için ne gibi işlevleri olduğuna detayları ile bakalım. İşte şanzımanın çalışma prensibi:

1. Vites Kolu ve Değiştirme Mekanizması:

• Sürücü vites kolunu hareket ettirdiğinde, bu hareket halat veya çubuklar aracılığıyla şanzımana iletilir.
• Vites kolundaki hareket, şanzımanda bulunan iki eksende dönen kolları etkiler ve dişli oranını ayarlamak üzere hareket etmelerini sağlar.

2. Dişli Oranı Doğrultusunda Tekerlere Güç İletimi:
   • Şanzımanda bulunan sekromenç, dişliler arasındaki hız farklarını eşitleyerek vites geçişlerini daha pürüzsüz hale getirir.
   • Sürücü vites değiştirirken, dişli oranı değişir ve bu, motordan alınan gücün tekerleklere doğru oranda aktarılmasını sağlar.
   • Motordan gelen tork (dönme kuvveti) dişli oranı ile katlanarak tekerlere iletilir. Örneğin 300 nm tork üretimine sahip bir araçta 1. vites dişli oranı 4 ise; araç 1. viteste iken 1200 nm dönme kuvveti aktarılır.
   • Artan güç, şaft aracılığıyla diferansiyele iletilir.
   • Diferansiyel, şafttan aldığı gücü belli bir oran doğrultusunda artırarak tekerleklere iletir. (örneğin x4)
   • Katlanarak artan bu dönme kuvveti, aks sayesinde tekerlere aktarılır ve tekerler döner.

Kısacası şanzıman, motordan alınan gücü tekerleklere iletmek için bir dizi karmaşık mekanizma kullanır. Sürücü vites kolunu hareket ettirdiğinde, bu hareket şanzımana iletilir ve dişli oranı değişir. Sekromenç, dişliler arasındaki hız farklarını eşitleyerek vites geçişlerini sağlar. Artan güç, şaft ve diferansiyel aracılığıyla tekerleklere iletilir. Manuel şanzımanlarda sürücü debriyajı kullanarak vites değişimini gerçekleştirirken, otomatik şanzımanlarda bu karmaşık işlem otomatik olarak gerçekleştirilir.

Şanzıman Arızası

Arıza nedenleri ve belirtilerine geçmeden önce belirtmemiz gerekir ki şanzıman arızasını engellemenin en doğru yolu: Kaliteli şanzıman yağı kullanmak ve düzenli şanzıman bakımını aksatmamaktır. Ayrıca, nemli ortamlar, bozuk yollar gibi kontrolünüz dışında olan nedenler de şanzıman arızasını değerlendirirken göz önüne alınmalıdır ve bu tarz ortamlara sıklıkla maruz kalan araçların bakım sıklıkları artırılmalıdır.

Şanzıman Bakımı Nasıl Yapılır?

Şanzıman da araçtaki diğer parçalar gibi yılda en az bir kez kontrol edilmelidir. Özellikle 50.000 ve 100.000 kilometrede yapılan bakımlarda, şanzıman ve çevresindeki parçalar detaylı şekilde incelenir. Aşınma belirtileri kontrol edilir ve gerekiyorsa değişim veya onarım işlemleri gerçekleştirilir. Ancak, periyodik bakımlar aksatılmasa dahi şanzıman arızası yaşanması mümkündür; bu nedenle, sürücülerin hangi durumlarda şanzıman arızasından şüphelenmeleri gerektiğini bilmeleri ve gerekli kontrolleri yapmaları oldukça önemlidir.

Şanzıman Neden Arızalanır?

Öncelikle şanzıman arızasının ilk sürücü kaynaklı nedeni tabii ki düzenli bakımların yapılmaması/aksatılmasıdır. Ancak, sürüş alışkanlıklarına bağlı olarak da düzenli şanzıman arızaları ile karşılaşabilirsiniz:

• Yüksek hızda sert frenler nedeniyle
• Sert vites geçişleri nedeniyle
• Yarım debriyaj nedeniyle
• Kalitesiz şanzıman yağı nedeniyle
• Bozuk yollar nedeniyle

Şanzıman Arızası Belirtileri

• Vites değiştirirken zorlanma veya geçişlerin pürüzlü olması.
• Viteslerin kayması veya vites geçişlerinde beklenmedik boşluklar
• Araç hareket ederken vites değiştirdiğinizde sarsılma veya titreme
• Vites geçişlerinde veya araç hareket ederken anormal sesler (uğultu, çatlama vb.)
• Motorun yüksek devirlerde çalışmasına rağmen aracın yavaş hızlanması
• Fren yaparken araçta titreme veya zorluk
• Araç hareketsizken dahi süren ses veya titreşim varlığı
• Aracın altında parlak kırmızı bir sıvı sızıntısı
• Özellikle hızlanırken veya yokuş çıkarken ani güç kaybı yaşamak.
• Manuel şanzımanlarda debriyajın düzgün çalışmaması veya pedalın sertleşmesi
• Yakıt tüketiminde artış

Bu belirtiler, şanzımanın düzgün çalışmadığını ve muhtemelen bir bakım veya onarıma ihtiyaç duyduğunu gösterir. Peki neden? Gelin şanzıman arızasının nedenlerine de hızlıca göz atalım; böylece, yukarıdaki belirtilerden birkaçını deneyimlediğinizde şanzıman kontrolünü kendiniz de yapabilirsiniz.

Şanzıman Arızası Nedenleri ve Çözümleri

• Düşük Şanzıman Yağı: Yetersiz şanzıman yağı aşırı ısınmaya ve hatalı vites değişimine neden olabilir. Ayrıca, aşırı ısı nedeniyle diğer aktarma organlarının da deforme olmasına/kırılmasına neden olabilir.  Ne Yapmalı: Şanzıman yağı seviyesi kontrol edilmeli ve gerekiyorsa ekleme yapılmalıdır. Şanzıman yağı hem seviyesi hem de kirlilik durumu bakımından düzenli olarak kontrol edilmelidir.
• Kirli Şanzıman Yağı: Kirlenmiş veya eski yağ, şanzımanın performansını etkileyebilir ve aşırı ısınmaya neden olabilir. Ne Yapmalı: Şanzıman yağı değiştirilmelidir. Yağın süzülerek temizlenmeye çalışılması ise doğru bir yöntem değildir.
• Şanzıman Yağı Sızıntısı: Sızıntılar doğrudan şanzıman arızasına neden olmasa da yağ seviyesinin düşmesine ve şanzımanın hasar görmesine neden olabilir. Ne Yapmalı: Sızıntı tespit edilip tamir edilmelidir. İlk bakmanız gereken yer conta ve conta takımları. Eğer sızıntının sebebi conta takımları değilse bir uzmandan yardım almanızı tavsiye ederiz; sorunun kaynağı şanzıman olmayabilir.
• Şanzıman Kulağı (Takozu) Arızası: Şanzıman kulağı arızaları genellikle ses ve titreşimlerle kendini gösterir. Kauçuk blokların hasar görmesi, aracın hızına bağlı olarak bu belirtileri artırabilir. Ayrıca, şanzıman bağlantılarının kopması veya aşınması durumunda, aracın hızlanması sırasında ciddi bir sallanma yaşanabilir; vuruntu sesleri ile kendini belli eder.  Ne Yapmalı: Şanzıman kulağı arızası söz konusu ise onarım işlemi için direkt profesyonel destek almak en doğrusudur; eğer araç tamiri konusunda deneyimli değilseniz, şanzıman ya da debriyaja zarar verebilirsiniz.

• Aşınmış veya Arızalı Debriyaj: Manuel şanzımanlarda, aşınmış debriyaj kayma veya vites değişiminde zorluklara yol açabilir. Ne Yapmalı: Debriyaj sistemi kontrol edilmeli ve gerekiyorsa debriyaj değişimi yapılmalıdır. Bu işlemi bir uzmanla birlikte yapmanızı tavsiye ederiz.
• Arızalı Şanzıman Filtresi: Tıkanmış ya da deforme olmuş bir şanzıman filtresi, yağ akışını kısıtlayabilir ve vites değiştirmede sorunlara yol açabilir. Ne Yapmalı: Şanzıman filtresi değiştirilmeli; tıkanıklık ya da deformasyonun nedeni bulunmalıdır. Aksi takdirde, tekrarlama olasılığı yüksek olan bir şanzıman arızasıdır ve diğer aktarma organlarında da sorunlara neden olabilir.
• Aşınmış Dişliler veya Rulmanlar: Zamanla, dişliler ve rulmanlar aşınarak hem hareket halinde hem de kalkışlarda gürültülere ve vites değişiminde sorunlara yol açabilir. Ne Yapmalı: Aşınmış dişlileri veya rulmanları profesyonel olarak kontrol ettirmeli ve değiştirmelisiniz.
• Sensör Arızası: Şanzımanı çeşitli yönlerden izleyen sensörlerde oluşan hatalar yanlış vites oranlarının işlenmesine neden olabilir. Bu arızasının en belirgin göstergesi, araç performansındaki ani düşüştür. Ne Yapmalı: Arızalı sensörlerin hata kodları kontrol edilmeli ve düzeltilmelidir; bazı durumlarda sensör değişimi de gerekli olabilir.
• Aşırı Isınma: Aktarma organlarındaki başka bir bileşenden kaynaklanan aşırı ısınmalar, şanzıman yağı kaynaklı ısınmalar ya da sürtünme kaynaklı ısı artışı… Aşırı ısınmanın birçok farklı sebebi olabilir; ama sebep ne olursa olsun şanzıman dahil olmak üzere tüm bileşenleri tehdit eden bir durumdur. Araçta doğrudan bir performans düşüşü ya da arıza gözlemlemeseniz dahi aşırı ısınma nedeniyle parçalarda deformasyonlar/kırılmalar yaşanması an meselesi olabilir. Ne Yapmalı: Eğer aşırı ısınmanın kaynağının şanzıman olduğundan eminseniz; önce şanzıman yağını, sonra da soğutma sistemini kontrol etmeli ve gerekirse değiştirmelisiniz. Ancak, eğer ısınmanın kaynağı bunlar değilse mutlaka profesyonel destek almanızı tavsiye ederiz.
• Elektrik Sistemi Arızaları: Elektrik sistemlerindeki sorunlar da otomatik şanzıman kontrol sistemlerini etkilediği için vites geçişlerinde sorunlara ve araç performansında düşüşe neden olabilir. Ancak, siz şanzıman arızasını fark etseniz de elektriksel sorunlar, başka bileşenlerde de hatalara neden olabilir. Ne Yapmalı: İlk olarak, şanzıman kontrol modülü ve ilgili kabloları kontrol edilmelidir. Arızanın kaynağı burada ise kolaylıkla çözebilirsiniz; ancak sebep her ikisi de değilse uzman desteğine yardımınız ihtiyacınız olabilir; çünkü genel bir elektriksel/aktarımsal sorun başka bileşenlerde de arızaya neden olabilir.

Kısacası şanzıman sorunları; düşük veya kirli yağ, aşınmış bileşenler ve elektriksel arızalar gibi çeşitli nedenlerden kaynaklanabilir. Düzenli bakım, yağ kontrolü, filtre değişimi ve sızıntıların zamanında giderilmesi, bu sorunların çoğunu önlemeye yardımcı olabilir. Daha ciddi sorunlar için (aşınmış dişliler veya elektriksel sorunlar gibi) profesyonel inceleme ve onarım gerekebilir.

Şanzıman Tamiri

Peki ya şanzıman tamiri? Birçok sürücü şanzıman tamiri nasıl yapılır, şanzıman tamiri ne kadar sürer gibi sorulara sahip. Dilerseniz, hızlıca bu soruları da cevaplayalım. Ancak, manuel ve otomatik şanzıman tamirini ayrı ayrı ele almamız gerekiyor.

Manuel Şanzıman Tamiri

1. Önce, akü ve hava filtresi; ardından vites kutusu bağlantıları çıkarılır.
2. Şanzımanı boşa çıkarmak için araç kaldırılır ve altındaki bağlantılar da çıkarılır.
3. Şanzıman motordan ayrılır ve sorun tespiti yapıldıktan sonra gerekli onarım/değişim işlemlerinden geçirilir.
4. Tamir edilen şanzıman yerine takıldıktan sonra saırasıyla araç altındaki bağlantılar, vites kutusu bağlantıları ve hava filtresi, akü bağlantıları yeniden yapılır.

Listeye bakıldığında şanzıman tamirinin oldukça kolaymış gibi gözüktüğünün farkındayız. Ancak, manuel şanzıman oldukça karmaşık bir yapıdır ve özellikle sökülmesi-doğru şekilde yeniden takılması zor bir parçadır. Şanzıman motordan ayrıldıktan sonra temizliği ve bakımını kendiniz yapabilecek dahi olsanız sökme-takma işlemi için profesyonel yardıma ihtiyacınız olacaktır. “Manuel şanzıman tamiri ne kadar sürer?” sorusunun cevabı ise arızanın nedenine göre değişir; ancak en azından birkaç saati gözden çıkarmanız şart.

Otomatik Şanzıman Tamiri

1. Önce, akü ve hava filtresi; ardından vites kutusu bağlantıları çıkarılır.
2. Şanzımanı boşa çıkarmak için araç kaldırılır ve altındaki bağlantılar da çıkarılır.
3. Şanzıman motordan ayrılır ve şanzıman üzerindeki beyinden sorun tespiti yapılır/hata kodları kontrol edilir.
4. Sorun tespiti yapıldıktan sonra gerekli onarım/değişim işlemlerinden geçirilir.
5. Tamir edilen şanzıman yerine takıldıktan sonra saırasıyla araç altındaki bağlantılar, vites kutusu bağlantıları ve hava filtresi, akü bağlantıları yeniden yapılır.

3. maddeden de anlaşılacağı üzere otomatik şanzıman tamiri için yalnızca mekanik değil elektronik/yazılımsal bileşenlerin de kontrol edilmesi ve sorunun tespit edilmesi gerekir. Bu nedenle, otomatik şanzıman tamiri için bu yazılımsal sistemlere/sensörlere aşina olan bir uzmanla çalışmanız gerekir. Ancak, otomatik şanzımanlarda sorun yazılımsal kaynaklı ise işlem, manuel şanzıman tamirine kıyasla daha kısa sürede biter.

Sıkça Sorulan Sorular